Canzone Napoletana
(αφιερωμένο σε μια μικρή ελληνο-ιταλίδα)

Έχω ζήσει σε τρία κράτη και ξέρω ότι προσαρμόζομαι εύκολα (όπου γης πατρίς). Στην Ιταλία όμως, το δεύτερο από τα κράτη που έμεινα, δεν μπόρεσα – όχι να προσαρμοστώ, η πιο ακριβής περιγραφή είναι ‘να συντονιστώ’. Η κλασική διασκέδαση του έφηβου (ένα σκουτεράκι και βόλτα στην πόλη) τα καφέ, τόσο διαφορετικά από το ελληνικό ραχάτι, παρέμειναν ξένα. Παρόλα αυτά, τα τραγούδια αυτής της χώρας μου άφησαν ένα βαθύ σημάδι. Ειδικά τα ναπολετάνικα τραγούδια.

Η ευρύτερη περιοχή της Νάπολη (Καμπάνια) έχει πληθυσμό πέντε εκατομμυρίων, που μεταξύ άλλων, σημαίνει ότι μπορεί να συντηρήσει δική της δισκογραφική βιομηχανία. Μαζί με τη γλώσσα, που είναι πολύ διαφορετική από τα ιταλικά, είναι πραγματικό νησί μέσα στην Ιταλία. Σκεφτείτε: θα έδινα εξετάσεις στα ιταλικά και σκέφτηκα πως όταν δεν ήμουν στο δρόμο, όπου μιλούσα συνέχεια και μου απαντούσαν σε σωστά ιταλικά, είναι καλό να ακούω ραδιόφωνο για να συνηθίζει το αυτί μου. Τις εξετάσεις τις πέρασα και με καλό βαθμό, αλλά για τρεις μέρες αναρωτιόμουν γιατί πιάνω μόνο γιουγκοσλάβικους σταθμούς. Δεν καταλάβαινα πως άκουγα διάλεκτο ιταλικών!

Οι ναπολετάνοι είναι υπερήφανοι για τη διάλεκτό τους και τη ράτσα τους – και τα σύγχρονα τραγούδια βγαίνουν με το κιλό και όλα στη διάλεκτό τους. Θα τα έλεγα αντίστοιχα του Μαζωνάκη (υπάρχει και ψευτο-ραπ), της Στανίση (πραγματικό σκυλάδικο) ακόμα και του Ξανθιώτη (του επιπέδου της ‘Τσικουλάτα’). Τα ναπολετάνικα είναι το ντάτσουν της Ιταλίας. Ακούω ακόμη κάποια από αυτά, προφανώς για ‘εσωτερικούς τουριστικούς’ λόγους: θυμίζουν τη διαμονή μου εκεί.

Όπως όμως τα σκυλάδικα κρατάνε, αν πάμε πίσω, από το ρεμπέτικο και τη βυζαντινή μουσική, έτσι και τα ναπολετάνικα κρατάνε από μια δική τους εκθαμβωτική παράδοση. Η Νάπολη και γενικά η νότια Ιταλία έχει πολλούς αμανέδες – αυθεντικότατους - απομεινάρι της κατάκτησής τους από τους Άραβες. Το ανατολίτικο στοιχείο, μαζί με την ιταλική κλασική παράδοση και την ντόπια ιδιαιτερότητα, έχουν γεννήσει τραγούδια όπως το O sole mio, το Funiculi Funicula, το Torna a Surriento. Κλασικά τραγούδια που όλοι ξέρουμε.

Συχνά αναφερόμαστε στο ‘ελληνικό φως’. Στη Νάπολη λοιπόν, που βρίσκεται στον ίδιο παράλληλο με τη Θεσσαλονίκη, είδα φωτεινότερο φως. Λαμπερότερη διαφάνεια, περισσότερο άσπρο. Και το O sole mio είναι μια τραγουδιστική του έκφραση. [Το ‘o’ μπροστά δεν είναι επιφώνημα, αλλά η ναπολετάνικη εκδοχή του ιταλικού άρθρου ‘il’. ‘Ο Ήλιος Μου’ (είσαι εσύ) είναι ο τίτλος του τραγουδιού – όχι ‘Ω Ήλιε Μου’.] Ο τραγουδιστής παρομοιάζει τη γυναίκα που αγαπάει με τον ήλιο.

Τα ναπολετάνικα τραγούδια σφύζουν από ζωή και πόνο (αυτά τα δύο πάνε μαζί στη Μεσόγειο). Θα βρείτε έξαλλα τραγούδια πάρτι όπως το Guaglione, που σε ξεσηκώνει θέλεις δεν θέλεις, τραγούδια πάθους σαν το Dicitincello Vuje ή το Anema E Core, θα βρείτε μουσικές φράσεις τεράστιες - κρατάνε σχεδόν όσο το τραγούδι - αλλά ομαλές σαν συζήτηση (Torna a Surriento). Υπάρχουν τραγούδια ναυτικά, της παλιάς γειτονιάς, για τα πανέμορφα μέρη της περιοχής όταν ακόμα ήταν παρθένα. Τα τελευταία, μοιάζουν με μουσικούς ιμπρεσιονιστικούς πίνακες, με απογευματινές βόλτες στo Capri και την Πομπηία.

Αυτό που χαρακτηρίζει τα ναπολετάνικα τραγούδια περισσότερο, είναι πως έχουν μέσα τους πόνο αλλά όχι μιζέρια. (Ίσως αυτός είναι ο λόγος που τα ρεμπέτικα δεν έγιναν ποτέ διεθνώς διάσημα, ο άνθρωπος χρειάζεται ελπίδα, ή έστω τσαγανό απέναντι στον πόνο, δεν θέλει να είναι ο απόλυτος looser.) Τα ναπολετάνικα τραγούδια νικάνε τον θάνατο με τη χαρά που εκπέμπουν.

Η χαρά της καθημερινότητας, είναι βέβαια γενικό χαρακτηριστικό των ιταλικών τραγουδιών. Αυτό φτάνει μέχρι σήμερα - μπορείτε να φανταστείτε πιο γιορταστικά τραγούδια από τα ιταλικά; ‘Όλα τους παραείναι τραγούδια πάρτι’, όπως έλεγε μια φίλη μου που προτιμούσε τη ‘σκοτεινή’ μουσική. Τα ναπολετάνικα παντρεύουν τη γιορτή με τη σκοτεινότητα. Σίγουρα νικάει η γιορτή – αλλά ο αγώνας είναι αντιληπτός μέσα τους.

Τι σχέση έχουν τα ναπολετάνικα τραγούδια με τη διάλεκτο; Αυτό μας το δείχνει η σχέση του O sole mio με το It’s Now or Never: το τελευταίο έγινε επιτυχία το ’60 από τον Έλβις Πρίσλει. Πολλοί δεν καταλαβαίνουν καν ότι πρόκειται για το ίδιο τραγούδι. (Είναι βέβαια μέρος της αμερικανικής ροζ μόδας του λατινικού έρωτα των διακοπών. Ισπανικά και ιταλικά τραγούδια όπως Ramona, La Paloma, Quando Calienta El Sol, Amor Amor, γίνονταν εξαμβλώματα. Ένα τραγούδι για το φως, το ‘A Media Luz’, διασκευάστηκε: Πες μου Μαριάν ποιόν σκέφτεσαι όλη μέρα, από τότε που γύρισες από το Ρίο; Τον Πιέδρο, το Χοσέ, το Μανουέλ, τον Πάμπλο;).

Τα ναπολετάνικα χωρίς τη διάλεκτό τους, είναι γυμνά τραγουδάκια της σειράς. Έχουν σημαδευτεί από τη γλώσσα τους και έτσι σημάδεψαν, με τη σειρά τους, τη μουσική. Ακόμα και σε ένα τραγούδι-χιτ του καιρού μας, το Caruso (ένας τενόρος ερωτεύεται πάνω στη σκηνή τη συμπρωταγωνίστριά του), ο δημιουργός Lucio Dalla έγραψε τον στίχο ‘σ’αγαπώ’ με τον κλασικό τρόπο te voglio bene assaje, των ναπολετάνικων τραγουδιών. Αυτός ο τρόπος έκφρασης καθιερώθηκε τόσο που έγινε σλόγκαν του παλιού και τρυφερού – κάτι σαν το δικό μας μη με λησμόνει, που οποιαδήποτε σύγχρονη έκφραση δεν καταφέρνει να αποδώσει το ίδιο νόημα.



Η ίδια τη Νάπολη, όπως και η περίεργη διάλεκτός της, συνδυάζει το όμορφο του ήλιου και του διάφανου αέρα με την ασχήμια της βρώμας και των ναρκομανών πορνών στους κεντρικούς δρόμους, το τρυφερό των τραγουδιών στα μπαλκόνια με το απάνθρωπο της Καμόρα, την μπέσα με τη διαφθορά. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της ναπολετάνικης διαλέκτου είναι τα ‘ου’ (έτσι διαβάζονται σχεδόν όλα τα ‘ο’), που κάνουν το στόμα να μοιάζει γεμάτο. Κάποτε ακούγονται σαν σαλιωμένα ‘ου’ αηδίας και κάποτε σαν ‘ου’ ΄λαχτάρας. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του τελευταίου, ο τρόπος που λέει ο Dean Martin στο τραγούδι In Napoli, τη φράση pasta fazul. Λες και μόλις άδειασε το πιάτο και ακόμα του τρέχουν τα σάλια.

Μιλάω για τη διάλεκτο, γιατί τελευταία ο Γιώργος Νταλάρας έβγαλε μια σειρά ναπολετάνικα τραγούδια. Άκουσα το Luna Rosa και το βρήκα ....κόλπο’. Ένα καθαρό ναπολετάνικο τραγούδι να τραγουδιέται με την εύκολη συνταγή λάτιν ελληνικών (στιλ Χιώτη) και κλασικής ναπολετάνικης μουσικής. Δεν κατάλαβα τι πρόσφερε ο Νταλάρας στα τραγούδια αυτά: κυρίως σαν γέφυρα προς το κοινό μπορώ να δω τη δουλειά του, σαν να θέλησε να προσφέρει στους Έλληνες μια πρώτη γνωριμία με αυτή τη μουσική. Και επειδή ο Νταλάρας δεν είναι παιδαγωγός αλλά επαγγελματίας τραγουδιστής, μπορεί να έβγαλε μια εμπορική επιτυχία και να εξασφάλισε συναυλίες, αλλά – λυπάμαι - έκανε μια καλλιτεχνική τρύπα στο νερό. Δεν μπερδεύεις τραγούδια 40 καρατίων με τραγούδια 10 καρατίων για να δείξεις... τι; έθνικ;

Και μη νομίσετε ότι η ναπολετάνικη παράδοση είναι νεκρή ή ότι υπάρχει μόνο σε encore τενόρων και συλλογές evergreen. Παράλληλα με τα σύγχρονα τραγούδια στη ναπολετάνικη διάλεκτο, υπάρχουν και τα παλιά με τις επανεκτελέσεις και τις (καθόλου τουριστικές) διασκευές. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί ο Renzo Arbore, διασκεδαστής, ντι-τζέι, κονφερασιέ, παραγωγός τηλεοπτικών εκπομπών και ένας από τους πιο ζωντανούς ανθρώπους της ιταλικής τηλεόρασης. Κατάγεται, φυσικά, από το νότο. Αυτός έκανε το αξέχαστο σόου τηλεοπτικών συζητήσεων όπου τους καλεσμένους υποδύονταν ηθοποιοί: ο ένας υποτίθεται πως ανήκε στο κόμμα της δεξιάς, ο άλλος στην κεντροαριστερά, ο άλλος ήταν αντιπρόσωπος της εκκλησίας και συζητούσαν για κάποιο θέμα της επικαιρότητας. Το γέλιο που έβγαζαν – γιατί φυσικά μιλούσαν σαν στερεότυπα – ήταν αφάνταστο. Σημαδιακό του τρόπου δουλειάς και καταλυτικής επίδρασης του Arbore, είναι το ότι ‘ανακάλυψε’ τον συνεργάτη του Frassica, έναν θεότρελο τύπο που μόνο που τον κοιτάς γελάς, και τον έφερε στο δρόμο που του ταίριαζε: μέχρι τότε ο Frasica ήταν... πάστορας!

Ο Arbore λοιπόν, έφτιαξε την Orchestra Italiana, με την οποία διασκεύασε πολλά ναπολετάνικα τραγούδια με ευφυέστατο τρόπο. Πάντρεψε την κλασική ναπολετάνικη μουσική με τη ροκ (εξαιρετικά παραδείγματα το Aummo Aummo, το Comme Facette Mammeta), έδωσε νέο ύφος, πάρτι ή μπαλάντας, σε άλλα (Maruzzella, Il Materasso), πάντρεψε τον κλασικό νοτιο-ιταλικό αμανέ με το ροκ ν’ ρολ (Maria Mari) ενώ τραγούδησε και δικά του τραγούδια σε ναπολετάνικη διάλεκτο. Πόσο σημερινό βγαίνει το κλασικό ναπολετάνικο ύφος με δημιουργικότητα, χιούμορ και χαρούμενη διάθεση! Το Clarinetto αναφέρεται στην πεολειξία, ο άντρας που περιμένει μια ‘μπέλα κιταρίνα’ να παίξουν μαζί ένα καλό μπλουζ. Στο ‘A nuje ce piace 'e magna’ (‘μας αρέσει να τρώμε’) παρελαύνουν φαγητά σαν ύμνος στην ιταλική κουζίνα, σε ρυθμό ροκ-πάρτι. Και ναι, τραγούδησε και το Luna Roza.

Προσωπικά, όσον καιρό έμεινα στη Νάπολη δεν μου άρεσε – όπως είπα, δεν μπορούσα να συντονιστώ. Αλλά όποτε τη σκέφτομαι, μου λείπει. Έχω πάει αρκετές φορές και πάντα νιώθω αποσυντονισμένος – και μου λείπει μόλις φύγω. Αλλά σέβομαι τα δυνατά αισθήματα που μου γεννούν οι πόλεις – γιατί άραγε λένε ‘ας δω τη Νάπολη κι ας πεθάνω’;

Και πόσα τραγούδια γράφτηκαν γι’ αυτήν! In Napoli (Dean Martin), Napoli (Gigi D'Alessio & Carmelo Zappulla), Canzone di Napoli (Connie Francis), Napoli Adieu (Monika Martin), Napoli Napoli (Nino D'Angelo), Serenata di Napoli (Rene Carol), Napoli (Toto Cutugno). Πρόκειται για ελάχιστο δείγμα, θα γέμιζα σελίδες! Το υπερθετικό του πολυτραγουδισμένη, πρέπει να είναι Ναπολητραγουδισμένη. Επίσης, καμιά πόλη δεν έχει ονομάσει κάποιο είδος τραγουδιών που έγινε παγκοσμίως γνωστό. Τα μπλουζ γεννήθηκαν στη Νέα Ορλεάνη αλλά δεν έγιναν γνωστά ως ‘ορλεανικά’. Ξέρουμε την ανδαλουσιανή μουσική σαν φλαμένκο. Η Θεσσαλονίκη έπαιξε σημαντικό ρόλο στο ρεμπέτικο αλλά δεν το ονόμασε. Μόνο τα ναπολετάνικα τραγούδια είναι γνωστά σε όλο τον κόσμο με το όνομα της ιδιαίτερης πατρίδας τους.

Έχω ακούσει τόσο ναπολετάνικα τραγούδια, που τα θεωρώ μέρος της ψυχής και της κουλτούρας μου. Από καπρίτσιο της τύχης, μεγάλωσα με Los Paraguayos και ουγκαρέζικα βιολιά. Ακόμα θυμάμαι την πρώτη φορά που άκουσα ένα ελληνικό τραγούδι: το ραδιόφωνο ήταν πάνω στο ψυγείο και ήταν το Καλημέρα Ήλιε (και με συγκλόνισε). Μέχρι κάποια ηλικία, όμως, άκουγα τα ισπανικά σαν ελληνικά που δεν καταλαβαίνω. Όλα τα παιδιά των τελευταίων γενιών ακούν αμερικάνικα τραγούδια με το εμπόδιο της γλώσσας: έχουμε συνηθίσει σε μια κουλτούρα γνώριμων ήχων και ακαταλαβίστικων στίχων.

Ίσως από τους Los Paraguayos υπάρχει μια γραμμή που οδηγεί στα ναπολετάνικα τραγούδια. Έτσι κι αλλιώς, ξέρω πως ο μουσικός κόσμος μου είναι μικρός... Ακούω Lucio Dalla και τον συγκρίνω με το Σαββόπουλο. Μετά από καιρό, βγάζει ο Σαββόπουλος το ‘Ένα Τραγουδάκι για τον Lucio Dalla’ (διασκευή του Caro Amico Ti Scrivo ή αλλιώς L’ Anno Che Vera). Και σε μια συναυλία, ακούω τον Dalla ν’ αναφέρεται στο Σαββόπουλο σαν καλό του φίλο. Ακούω Dulce Pontes και μου θυμίζει την (υπέροχη) Ελευθερία Αρβανιτάκη. Μετά από μερικά χρόνια, λένε μαζί ένα τραγούδι. Ακούω Renzo Arbore σαν κατεξοχήν εκφραστή της ναπολετάνικης παράδοσης και Dulce Pontes σαν την κατεξοχήν σύγχρονη ερμηνεύτρια fado. Μετά από λίγο, συνεργάζονται. Ακόμα και στην εποχή της έθνικ μουσικής και της απεριόριστης πρόσβασης, το ύφος ενός καλλιτέχνη που μου αρέσει, με σπρώχνει φυσικά σε ομοίους του.