Ο κος Holzstich κι οι γκαβούρες του

Τον θεωρούσα καλλιτέχνη του 19ου αιώνα με τεράστια παραγωγή. Τόσο τεράστια που παραξενεύτηκα: από χαλκογραφίες της Νάπολι μέχρι ξυλογραφίες της Σκανδιναβίας, έπεφτα συνεχώς πάνω του. Πότε προλάβαινε – και πως ταξίδεψε σε τόσα μέρη εκείνη την εποχή; Μέχρι που ανακάλυψα ότι ‘Holzstich’ στα γερμανικά σημαίνει ‘γκραβούρα’. Μ’ αυτή τη λέξη δεν τα πάω καλά γενικώς – ακόμα και μεγάλος την έλεγα ‘γκαβούρα’. Κι ήταν από τις περιπτώσεις όπου η λανθάνουσα γλώσσα είναι πιο κοντά στην αλήθεια.

Σε έναν …Holzstich του 1876 απεικονίζονται ταραχές και Οθωμανοί έξω από το Sa-tly Djami στη Θεσσαλονίκη. Έψαχνα μάταια να βρω το συγκεκριμένο τζαμί. Τελικά μάλλον η απόδοση από την αραβική γραφή έφαγε το διπλό γράμμα: λέξη Sat-ly δεν υπάρχει αλλά από μια τουρκόφωνη φίλη έμαθα ότι Saatly σημαίνει ‘ρολόι’, οπότε πρόκειται για το Τζαμί του Ρολογιού. Όσο γκαβούρα και να ήταν η εικόνα, θα φαινόταν κάποιο ρολόι αν υπήρχε.

Saatli Djami υπήρχε πάντως στη Θεσσαλονίκη. Βρισκόταν αριστερά του Διοικητηρίου (νυν Υπ. Μακεδονίας-Θράκης) και καταστράφηκε στη φωτιά του 1917. Στη φωτογραφία φαίνονται τα δύο κτίρια με το τζαμί στις φλόγες.

Το Διοικητήριο γλίτωσε (το υπερασπίστηκαν οι υπάλληλοί του) το Saalti Τζαμί όχι. Πάντως, ούτε εδώ ούτε στην επόμενη φωτογραφία (όπου διακρίνεται και το περίφημο ρολόι) μοιάζει καθόλου με την Holzstich εκδοχή του.

Πέρα από το ίδιο το κτίριο, όσα λείπουν είναι πιο αντιπροσωπευτικά. Το Διοικητήριο ήταν κτίριο-μαμούθ για την εποχή του και δέσποζε στη Θεσσαλονίκη, ενώ στην γκραβούρα απουσιάζει. Στη θέση του απεικονίζεται η θάλασσα, αν κι η περιοχή Διοικητηρίου στην πραγματικότητα απέχει 2 χιλιόμετρα από την παραλία. Το μεγάλο βουνό στο φόντο με την επίπεδη κορυφή δεν μπορεί να είναι ο Χορτιάτης, ενώ αναρωτιέται κανείς που βρέθηκαν τα υπόλοιπα βουνά (και φυσικά, που χάθηκαν σήμερα). Τέλος, η Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα είχε κάστρα σ’ όλη την παραλία – εδώ δεν διακρίνεται ίχνος τειχών. Πριν βρω την τοποθεσία του Saatli Τζαμί νόμιζα ότι απεικονίζονται τα δυτικά προάστια, από κάποια περίεργη προοπτική που δείχνει τα λατομεία πριν τον Γαλλικό ποταμό. Η λύση, ασφαλώς, είναι πιο προφανής: δεν απεικονίζεται κανένα Saatli Τζαμί και καμιά Θεσσαλονίκη. Η λεζάντα θα μπορούσε να αναφέρεται στη Σμύρνη κι αναταραχές Οθωμανών επειδή δεν τους άρεσε κάποιος Ραβίνος, σε γειτονιά του Βοσπόρου και καταδίωξη αντιφρονούντων ή μοιχών, ενώ η πιο πιθανή περίπτωση είναι το μέρος αυτό να μην υπάρχει.

Με τα μέτρα της τότε μαζικής επικοινωνίας, τέτοιες αυθαιρεσίες είναι φυσικές. Τα καλούπια (ξύλινα ή χάλκινα) για τις γκραβούρες δεν ήταν εύκολο να γίνουν, ούτε υπήρχαν καλλιτέχνες-ανταποκριτές παντού, ούτε μπορούσαν να πηγαίνουν στις σκηνές των ταραχών και να στήνουν καβαλέτα, ούτε υπήρχε περίπτωση οι Γερμανοί αναγνώστες του 19ου αιώνα να είχαν άποψη για το πώς είναι κάποιο Saatli Dhami σε κάποια Salonichi. Και φυσικά, οι εικόνες δεν δημοσιεύονταν όπως οι φωτογραφίες σήμερα, με υποτιθέμενο στόχο την ενημέρωση και ‘απόδειξη’ του γεγονότος (αν κι εδώ χωράει πολύ συζήτηση). Έμπαιναν για να εξάπτουν την φαντασία των αναγνωστών και να διανθίζουν το κείμενο. Κι όπως οι σύγχρονες εφημερίδες και σταθμοί έχουν χρονολογικό αρχείο με συγκεκριμένα γεγονότα, οι αντίστοιχοι εκδότες του 19ου αιώνα είχαν θεματικό αρχείο για τύπους γεγονότων. Εικόνα με Οθωμανούς και ταραχές, λεζάντα με το τάδε τζαμί, έτοιμο το άρθρο.

Δεν βρισκόμαστε ακόμα σ’ εποχή δημοσιογραφίας (ούτε καν της λεγόμενης jazz δημοσιογραφίας, που αποτέλεσε βασίλειο παραπληροφόρησης). Αναφερόμαστε σε λαϊκά αναγνώσματα. Πιο ποιοτικά, ακριβά κι εμφανίσιμα μεν, αλλά λαϊκά. Κι ενώ λείπουν οι στοιχειώδεις κανόνες δημοσιογραφίας, τηρούνται αυστηρά άλλοι κανόνες.

Ο καλλιτέχνης εδώ δημιούργησε μια ατμόσφαιρα ανατολίτικου τύπου, σεβάστηκε τους νόμους της δράσης και προοπτικής (κοιτάξτε πως τα χέρια των ατόμων στο δεξί μέρος κατευθύνουν το βλέμμα στο κέντρο) ενώ οι θεατές απεικονίζονται με υπερβολικές και θεατρινίστικες στάσεις μανιερισμού, που οδηγούν στους οπλισμένους στο κέντρο όπου η δράση κορυφώνεται. Ο δημιουργός είναι μάστορας των κλασικών κανόνων ζωγραφικής. Δημιούργησε ένα μαζικό, σχεδόν λαϊκό έργο για εικονογράφηση-πασπαρτού - όχι για επικαιρότητα ή ντοκουμέντο. Στο μυαλό μου ήρθε ο Propp που κατέγραψε στερεότυπα ρόλων που υπάρχουν σ’ όλους τους μύθους – εδώ έχουμε στερεότυπα εικόνων, σχεδόν λεξικογραφικά. Από την άλλη, οι διάφοροι …Holzstich θυμίζουν και τους χρονογράφους των παλιών βασιλιάδων με τα κολακευτικά ψέματα. Σκοπός τους είναι ν’ αφήσουν τον αναγνώστη με το στόμα ανοιχτό, να σχεδιάσουν (με λόγια ή καλέμι) υπερβολές με σκοπό τον εντυπωσιασμό. Δεν τίθεται θέμα αντικειμενικότητας – μόνο πειστικότητας. Έπεσα σε μια παρόμοια περίπτωση, όπου η ίδια γκραβούρα είχε τίτλο ‘Τάμπερε’ και δίπλα, ‘Άποψη της Φινλανδίας’. Εξαιρετικά μικρότερο πταίσμα – ίσως καλομάθαμε με τη σημερινή ακριβολογία και πληθώρα εικόνων.

Κι εδώ, θα τελειώσω λέγοντας ότι κι οι σημερινές δημοσιογραφικές εικόνες, όσο πιο καλλιτεχνικές είναι, τόσο απομακρύνονται από το είδος (genre) της δημοσιογραφίας. Ένα τζάμι λεωφορείου τρυπημένο από σφαίρα είναι εικόνα φωτορεπορτάζ για το τι προηγήθηκε - όταν μέσα από την τρύπα της σφαίρας διακρίνεται το φοβισμένο μάτι ενός Αφγανού, παύει να είναι ειδησεογραφική εικόνα. Ένας μαύρος διαδηλωτής απέναντι σε αστυνομικούς είναι φωτορεπορτάζ – όταν οι αστυνομικοί στέκονται ανέκφραστοι κι ο διαδηλωτής κινείται σαν τραγουδιστής της ραπ, είναι φωτογραφημένοι από χαμηλά και τους χωρίζει σε γκρο πλαν η διπλή γραμμή του δρόμου, είναι εικόνα έκθεσης. Η επικαιρότητα δεν έχει τέτοιου βάθους αισθητική – δεν ταιριάζει με την αντικειμενικότητα που ενδύεται. Λιτότητα και ευθύτητα είναι οι ποιότητες της δημοσιογραφικής εικόνας. Το μάτι του θεατή δεν πρέπει να παρεκτρέπεται. Τώρα αν αυτό είναι άλλοθι για γενικότερα ζητήματα ειδησεογραφίας… αυτό είναι άλλο θέμα. Ο Holzstich, πάντως, το είχε λυμένο.

___________________________________________________

- Η (μόνη) αναφορά σε Sat-ly Djami και τη συγκεκριμένη γκραβούρα εδώ. Η λεζάντα λέει: "Η είσοδος στο Sa-tly-Djami κατά τις πρόσφατες ταραχές. Άποψη με θέα της πόλης." (Der Eingang der Moschee Sa-tly-Djami während der jüngsten Unruhen. Ansicht mit Blick zur Stadt.)
- Η φωτογραφία της πυρκαγιάς του 1917 από εδώ (εξαιρετικό site)
- Η καρτ ποστάλ από εδώ
- Ακόμα μια φωτό του Saatli Djami εδώ