Η ταινία El Greco και οι ανεμόμυλοι της ιστορίας

Πρόσφατα είδα την ταινία El Greco. Πολυδιαφημισμένη και γκλαμουράτη. Λίγο καιρό μετά την πρεμιέρα της, τα κουστούμια και τα αντίγραφα των πινάκων που χρησιμοποίησε εκτίθονταν στο Τελλόγλειο Ίδρυμα (δίπλα στα 347 χαρακτικά του Πικάσο από τη Σουίτα 347).

Από την αρχή η ταινία μου φάνηκε υπερβολικά ψεύτικη και πομπώδης. Τίποτα απ’ όσα ήξερα για τον El Greco δεν ίσχυαν. Ξεκινάω από τον πατέρα του, που παρουσιάζονταν ως αρχηγός των επαναστατών της Κρήτης ενάντια στους Βενετούς κατακτητές (και η δράση του ήταν ένας από τους λόγους που ο Δομήνικος δραπέτευσε από την Κρήτη). Η ιστορία όμως λέει ότι ο πατέρας του Δομήνικου ήταν φοροεισπράκτορας - και ως γνωστόν, οι φοροεισπράκτορες συνεργάζονται με τους ηγεμόνες, καθώς σε αυτούς αποδίδουν τους φόρους που συλλέγουν. Κατά δεύτερο λόγο, εκείνη την εποχή, ακριβώς λόγω της υποτέλειας στη Βενετία, πολλοί αγιογράφοι της Κρήτης πήγαιναν στη Βενετία για σπουδές. Κατά τρίτο λόγο, στην ταινία η κόρη του Βενετού ηγεμόνα ερωτεύεται τον Δομήνικο και αργότερα γίνεται ερωμένη του. Από πουθενά δεν προκύπτει πως ο Δομήνικος είχε φλερτ με συγκεκριμένη γυναίκα στην Κρήτη ή στη Βενετία - πόσο μάλλον με την κόρη του κυβερνήτη της Κρήτης! Ας αφήσω το ότι πουθενά οι κατακτητές δεν μιλούν την γλώσσα των κατακτημένων (πόσο μάλλον μια κόρη κυβερνήτη, την οποία υποδυόταν η Ματσούκα και είχε πολλούς διαλόγους στα ελληνικά).

Στην πραγματικότητα ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος είχε αποκτήσει από την αρχή μεγάλο όνομα στην Κρήτη σαν αγιογράφος. Ένα έργο του έφτασε να αξιολογηθεί 800 δουκάτα - όσο τιμόταν στη Βενετία ένας πίνακας του Τισιάνο, του μεγαλύτερου εν ζωή ζωγράφου της εποχής. Η φήμη και η συγκεκριμένη κοστολόγηση, μαζί με την παράδοση να πηγαίνουν Κρητικοί αγιογράφοι στη Βενετία, αποτελούν τις πλέον πιθανές αιτίες για το ταξίδι του Δομήνικου, παρά η δήθεν διαφυγή από τη δήθεν οργή του κυβερνήτη επειδή ο πατέρας του ήταν δήθεν επαναστάτης και τα είχε δήθεν φτιάξει με την κόρη του.

Και μια απλή σκέψη: εάν κάποιος ήθελε να ξεφύγει από την οργή ενός Βενετού κυβερνήτη, το να πάει στη ...Βενετία δεν φαίνεται η πιο λογική επιλογή!

Στην Ιταλία τώρα, ο Δομήνικος αμφισβήτησε ανοιχτά την αξία του Μιχαήλ Άγγελου (τον χαρακτήρισε σαν «καλό άνθρωπο που όμως δεν ήξερε να ζωγραφίζει») και πρότεινε στον Πάπα να ξαναζωγραφίσει ο ίδιος την Κάπελα Σιστίνα. Έχοντας τέτοια φήμη στην Κρήτη κι έχοντας εκτιμηθεί ισάξιος ενός Τισιάνο, φαίνεται να επιζητούσε την καταξίωσή του στην Εσπερία. Αυτά είναι σημαντικά θέματα (και αποσιωπούνται εντελώς). Οι δηλώσεις του για τον Μιχαήλ Άγγελο, που αποτελούσε ιερό τέρας της τέχνης για τους Ιταλούς, τον έφεραν σε μεγάλη κόντρα με το κατεστημένο - κι αυτός ήταν ένας σημαντικός λόγος που έφυγε για την Ισπανία. Αντίθετα, στην ταινία σαν λόγος παρουσιάζεται η γαργαλιστική επιμονή ενός κρυφο-ομοφυλόφιλου ισπανού ιερέα που τον είχε ερωτευτεί, του Fernando Nino de Guevara. Επίσης, στην ταινία ο Δομήνικος (σαν El Greco πλέον) έμεινε μόνο στη Βενετία. Στην πραγματικότητα έμεινε τον περισσότερο καιρό στη Ρώμη, όπου άνοιξε κι εργαστήριο ζωγραφικής. Και έφυγε όταν το εκεί κατεστημένο στράφηκε εναντίον του και συγχρόνως, Ισπανοί ιερείς αναζητούσαν ζωγράφους για να διακοσμήσουν υπό ανέγερση ναούς στη Μαδρίτη και το Τολέδο. Οι μεγάλοι ζωγράφοι είχαν αρνηθεί, ο Τισιάνο είχε έτσι κι αλλιώς πεθάνει και ο El Greco αποτελούσε την τρίτη ή τέταρτη επιλογή τους. Αυτά είναι επιβεβαιωμένα γεγονότα από πηγές. Ιστορικά, η μόνη αποδεδειγμένη "στενή" σχέση El Greco και του "κρυφο-ομοφυλόφιλου" de Guevara, είναι ένα πορτραίτο του τελευταίου (το οποίο μάλιστα, δεν θεωρείται καν βέβαιο ότι απεικονίζει τον de Guevara, ενώ φυσικά, δεν προκύπτει από πουθενά πως ο καρδινάλιος είχε ομοφυλοφιλικές τάσεις). Η ταινία αποσιωπεί το γεγονός ότι ο El Greco δεν παντρεύτηκε ποτέ τη σύντροφό του Ιερωνύμα, παρότι είχαν μαζί γιο. Και έτσι το άσπρο γίνεται μαύρο: γιατί είναι ο El Greco που θεωρείται ομοφυλόφιλος από την gay κοινότητα: λόγω του ότι έμεινε άγαμος, του διαφορετικού τρόπου που απεικόνιζε άντρες και γυναίκες, καθώς και της αινιγματικής φιγούρας του Francisco Preboste, ο οποίος τον ακολούθησε από την Ιταλία, έμεινε μαζί του μέχρι το τέλος και ήταν το πρόσωπο που ο El Greco εμπιστευόταν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο).

Να σημειώσουμε επίσης ότι στην πραγματικότητα ο El Greco επιζητούσε να ζήσει στη Μαδρίτη, αλλά έμεινε στο Τολέδο επειδή η ζωγραφική του δεν άρεσε στον Βασιλιά Φίλιππο (δύο τουλάχιστον έργα του δεν διακόσμησαν τους ναούς που προορίζονταν αλλά εκκλησάκια).

Για την τέχνη του δεν θα πω πολλά - και η ίδια η ταινία σχεδόν την αγνοεί. Όλα γυρίζουν γύρω την υποτιθέμενη πάλη του φωτός με το σκοτάδι (κάτι που στην ταινία παρουσιάζεται αλληγορικά). Στην πραγματικότητα ο El Greco ήταν παθιασμένος με το χρώμα (αρκετά διαφορετικό θέμα), για τον μανιερισμό (το κυριότερο γνώρισμά του) δεν γίνεται λόγος, ενώ παρεμπιπτόντως, ο ίδιος δήλωσε ότι του άρεσε να κάθεται για ώρες και να σκέφτεται τους πίνακές του στο σκοτάδι.

Τέλος, ο El Greco ποτέ δεν πέρασε από δίκη της Ιεράς Εξέτασης (αυτό αποτελεί την κορύφωση της ταινίας). Ήταν ο καιρός της αντι-μεταρρύθμισης και η Καθολική εκκλησία είχε ανάγκη όλους όσους δήλωναν πιστοί της (και ο El Greco δήλωνε πάντα αφοσιωμένος καθολικός). Σε αντίθεση μάλιστα με τη Ρωμιοσύνη που παρουσιάζεται να κουβαλάει στην ταινία, ακόμα και στη διαθήκη του δήλωσε ‘αφοσιωμένος καθολικός’.

Το πιο «κοντινό» έργο που βρήκα με την ταινία El Greco, είναι η ομώνυμη (σύγχρονη) όπερα του William Harper. Εκεί η σύντροφός του Ιερονύμα παρουσιάζεται σαν εβραία που είχε ασπαστεί τον Χριστιανισμό (χωρίς αυτό να προκύπτει από πουθενά), ο γιος τους όταν μεγαλώνει ασπάζεται τον Ιουδαϊσμό (επίσης χωρίς να προκύπτει από πουθενά) και καθώς ήταν εποχή διώξεων αλλόθρησκων, η Ιερά Εξέταση κινητοποιείται για να τον δικάσει. Ο El Greco, που δεν θέλει να χάσει την εύνοια της εκκλησίας, δεν τον αναγνωρίζει σαν γιο του και μόνο λίγο πριν πεθάνει αντιλαμβάνεται ότι χωρίς την αγάπη της οικογένειάς του δεν θα τα είχε καταφέρει - έτσι πέθανε και ζήσαν οι άλλοι καλά και εμείς καλύτερα. Η όπερα είχε θετικές κριτικές για τη μουσική και αρνητικές για το λιμπρέτο.

Το σενάριο της κινηματογραφικής ταινίας υπογράφουν η Jackie Pavlenko και ο Γιάννης Σμαράγδης πάνω στο βιβλίο του Δημήτρη Σιατόπουλου. Σε τελευταία ανάλυση, θα μπορούσαν να εφεύρουν ένα μυθιστορηματικό ζωγράφο και να χτίσουν την πλοκή όπως ήθελαν. Μπορεί να έχαναν τη διαφημιστική προβολή και τα 60.000 εισιτήρια στην Ελλάδα - αλλά θα κέρδιζαν σε αξιοπιστία. Τελικά, το μόνο αληθινό στην ταινία είναι το όνομα El Greco – και το πλέον ισπανικό, κάποιοι ανεμόμυλοι της ιστορίας.

Κριτικές έξω από την Ελλάδα παρουσιάζουν την ταινία El Greco σαν ένα χυλό ελληνικού πατριωτισμού. Σημειώνω ότι το τρέιλερ της ταινίας τελειώνει με τη φράση: «Γιατί εμείς οι Έλληνες αξίζουμε την ιστορία μας». Πιστεύω πως το σωστό θα ήτανε: «Γιατί εμείς οι Έλληνες αξίζουμε τις ταινίες μας».