Ο Κήπος του Θανάτου, η Ανάγκη και ο Έρωτας (Hugo Simberg)

• Πρόκειται για έργο που εξισώνει τον Θάνατο με την ευτυχία;

• Ίσως ο καλλιτέχνης θέλει να πει ότι ο θάνατος δεν χρειάζεται να είναι εχθρός. Μπορεί να είναι φίλος και γι αυτό δεν χρειάζεται να τον φοβόμαστε. Κάποιος μπορεί να βρει χιούμορ και ειρωνεία στον πίνακα: η όλη ιδέα του θανάτου μπορεί να ειδωθεί ως ένα βαθμό αστεία.

Ο πίνακας του Simberg στην αρχή πάντα απωθεί και παραξενεύει. Θέμα του είναι οι βοηθοί του Θανάτου που φροντίζουν με τρυφερότητα τις νεκρές ψυχές. Αν και κοσμεί εκκλησία (τον Καθεδρικό του Τάμπερε) δεν παραπέμπει σε κανένα χωρίο της Αγίας Γραφής. Στην αρχή προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις, οι ερμηνείες που δόθηκαν ήταν ποικίλες και συχνά αντικρουόμενες, ενώ όλα σταμάτησαν σχετικά σύντομα, καθώς οι πιστοί άρχισαν να τον συνηθίζουν. Σήμερα είναι πλέον γνωστός για την αίσθηση γαλήνης που αποπνέει, αν και κάπου-κάπου αναζωπυρώνεται η συζήτηση για το αν πρέπει να βρίσκεται σε εκκλησία.

Η δεύτερη εντύπωση μετά το (απαραίτητο πρώτο) σοκ, είναι ότι όλα στο Σύμπαν λειτουργούν πέρα από τη γήινη και κοντόφθαλμη αντίληψή μας. Θεωρούμε τον Θάνατο κακό, άγριο και σκληρό - ο Simberg τον παρουσιάζει σαν τρυφερό κηπουρό που φροντίζει με αφοσίωση και αγάπη τις ψυχές. Είναι αυτό που του έλαχε να κάνει στο Σύμπαν, η υψηλή αποστολή του – ίσως ακόμα, ο λόγος για τον οποίο δημιουργήθηκε.

Οι Συμβολιστές, στους οποίους ανήκει ο Simberg, χρησιμοποιούσαν τη μυθολογία και την ονειρική φαντασία σαν οπτική γλώσσα. Έψαχναν δηλαδή στα βάθη του χρόνου (μύθους) και της ύπαρξης (όνειρα). Καθώς δεν υπάρχει πιο αρχέγονο θέμα από τον θάνατο, η ανασκαφή εδώ φτάνει στο έπακρο. Ο Θάνατος αποτελεί το πιο κλασικό μυθολογικό αρχέτυπο: προαιώνιος, απόλυτος, τυφλός όσον αφορά διακρίσεις, λειτουργεί πέρα από ηθικούς νόμους… (Ποιος θα πει ότι ο Θάνατος είναι …ανήθικος;) Αλλά τρυφερός; Σκεφτείτε έναν κανονικό κηπουρό και τα τριαντάφυλλά του...


Προσωπικά, όποτε έβλεπα τον Κήπο του Θανάτου, μου ερχόταν στο μυαλό η θεότητα της Ανάγκης. Κι αυτή κρατάει από τα πολύ παλιά, ‘σκοτεινά’ (για τους αρχαίους) χρόνια της δημιουργίας του κόσμου, ήταν ‘τυφλή’ και δρούσε πέρα από ηθικούς νόμους. Χάρη σ’ αυτήν ο κόσμος πονούσε και συγκρουόταν – αλλά και παρέμενε ‘ένας’. Όπως μαρτυρά το όνομά της, η Ανάγκη βρίσκεται πιο κοντά στο ένστικτο παρά στον πολιτισμό (παρόλο που η ύπαρξή της υπονοεί ένα απώτερο σχέδιο).

Ο λόγος που θυμόμουν τη συγκεκριμένη θεότητα, ήταν η τρυφερότητα στον πίνακα του Simberg. Η αρχαία Ανάγκη, όταν ήλθε το πλήρωμα του χρόνου αντικαταστάθηκε από τον Έρωτα. Αν και φαντάζει στην αρχή παράξενο, Ανάγκη και Έρωτας είναι προσωποποιήσεις των απαραβίαστων, τυφλών κι απόλυτων νόμων της φύσης, που λειτουργούν πέρα από κάθε ηθική. Οι αρχαίοι, βέβαια, εξανθρώπισαν το Σύμπαν με τη συγκεκριμένη μετάβαση. Προσθέτοντας το στοιχείο της τρυφερότητας στο Θάνατο, ο Simberg μοιάζει ν’ ακολουθεί μια παρόμοια εξελικτική διαδρομή, να υπονοεί μια παρόμοια μυθολογική διαδικασία. Με τον έρωτα έγινε ο εξανθρωπισμός του Σύμπαντος από τους αρχαίους - και με την τρυφερότητα η θεοποίηση του Σύμπαντος από τον Simberg. Η αλλαγή από τον παλιό κόσμο στον νέο γίνεται χάρη στα πιο 'τρωτά' κι ευγενικά συναισθήματα - και είναι κοσμογονική.

Η Ανάγκη και ο Έρωτας συμπίπτουν κυρίως στη λειτουργία της ‘ένωσης’. Ο Θάνατος και η τρυφερότητα συμπίπτουν στην απάλυνση του πόνου. Για τους Χριστιανούς, ο Θάνατος αποτελεί λύτρωση, απαλύνει τον πόνο του εδώ κόσμου, φέρνει τον πιστό στην αιώνια ζωή. Η τρυφερότητα έχει την ίδια λειτουργία σε απλό και καθημερινό επίπεδο. Παράλληλα, η τρυφερότητα είναι ένα πρακτικό ‘οπτικό λεξιλόγιο’, αναγνωρίσιμο από τον καθένα, για να απεικονιστεί η ευτυχία της αιώνιας ζωής – φτάνοντας, βέβαια, στην υπερβολή με το οξύμωρο του ‘Τρυφερού Θανάτου’. Προφανώς, υπάρχει τόση αγάπη στη Βασιλεία του Θεού, που ακόμα κι ο Θάνατος διακατέχεται από αυτήν.

Έχει σημασία ότι ο Simberg δεν ζωγραφίζει το Θάνατο εντελώς αλλαγμένο (τότε θα τον απεικόνιζε όμορφο) αλλά ανάμεσα στον "παλιό κόσμο" και τον "νέο ". Οι σκελετοί αποτελούν ακόμα θεότητες ‘τύπου Ανάγκης’, ενώ οι αγκαλιές με τα λουλούδια δείχνουν στοιχεία Έρωτα. Τα οποία με βάση την παλιά (δική μας) αντίληψη είναι ξένα. Βρισκόμαστε ακόμα σε ένα μεταβατικό στάδιο.

Ο Simberg δεν μιλούσε για την τέχνη του, αλλά στα περιθώρια ενός προσχέδιου του Κήπου του Θανάτου, σημείωσε ότι πρόκειται για τους βοηθούς του Θανάτου που φροντίζουν τις ψυχές ώστε να εισέλθουν στον Παράδεισο. Πρόκειται δηλαδή για ένα φυτώριο ψυχών και ολόκληρος ο πίνακας έχει σαν θέμα αυτόν τον ‘ενδιάμεσο κόσμο’. Το φυτώριο, το ενδιάμεσο στάδιο όπου προετοιμάζονται οι ψυχές για να εισέλθουν στον Παράδεισο, επιτρέπει μάλιστα να υποθέσουμε, πιστοί στις διδαχές του Χριστιανισμού, ότι στο τέλος της "διαδρομής" βασιλεύει η Αιώνια Αγάπη (και από αυτήν την άποψη, η προσομοίωση της μετάβασης από την Ανάγκη στον Έρωτα θα έχει ολοκληρωθεί). Από μια άλλη οπτική, ξέρουμε ότι οι ψυχές συνεχίζουν να περιμένουν στον Άλλο Κόσμο τη Δευτέρα Παρουσία και την ανάστασή τους: ο κόσμος των ζωντανών είναι δηλαδή ο ‘παλιός’ κόσμος, ο κόσμος των ψυχών είναι το ενδιάμεσο στάδιο και η Δευτέρα Παρουσία θα είναι ο ‘νέος κόσμος’.

Παρά τα παραπάνω, δεν είμαι πεπεισμένος ότι ο Simberg όντως συσχέτισε τη μεταβολή της Ανάγκης σε Έρωτα με την οξύμωρη ιδέα του Τρυφερού Θανάτου. Στην πραγματικότητα, βρίσκω πιο ενδιαφέρουσα την πιθανότητα η προσομοίωση της μυθολογικής μετάβασης να είναι συμπτωματική και ο Simberg είτε να μην είχε τέτοια πρόθεση, είτε να μην είχε καν υπόψη του τον αρχαιοελληνικό μύθο. Βρίσκω πιο ενδιαφέρουσα την πιθανότητα η ενασχόληση με το πιο αρχέγονο θέμα (ο θάνατος και η ζωή μετά) να οδηγεί ένα σύγχρονο καλλιτέχνη σε κατεύθυνση παρόμοια με μια αρχαία Θεογονία. Και ιδίως, ότι η μετάβαση από τον παλιό κόσμο στον νέο, γίνεται χάρη σε μπόλιασμα με την πιο ‘τρωτή’ κι ευγενική πλευρά του ανθρώπου. Κάτι τέτοιο είναι δείγμα πηγαίου αισθητηρίου. Με τα λόγια του Kerényi: «Η κατάκτηση της μυθικής θεωρήσεως των πραγμάτων αποτελεί τομή στη ζωή του αφηγητή και σημαίνει μια ξεχωριστή ανύψωση της καλλιτεχνικής του διαθέσεως, μια νέα ωριμότητα των ικανοτήτων του να συλλαμβάνει και να δημιουργεί. Ενώ στη ζωή της ανθρωπότητας το μυθικό αντιπροσωπεύει ένα αρχικό και πρωτόγονο στάδιο, στη ζωή του ατόμου αντιπροσωπεύει ένα στάδιο κατοπινό και ώριμο.» Παρότι καλλιτεχνικά δόκιμο, κάτι τέτοιο έχει επιπτώσεις στην πιστότητα του χριστιανικού δόγματος.

Συνήθως λέμε ότι τα σημαντικά έργα επιτρέπουν πολλαπλές αναγνώσεις – και εδώ, υπάρχει ακέραια η πιθανότητα ο πίνακας να είναι χιουμοριστικός ή σαρκαστικός. Η μετάβαση από την Ανάγκη στον Έρωτα δείχνει μια βαθύτατη πίστη στην ομορφιά του ανθρώπου – κυριολεκτικά, παίρνει τον άνθρωπο στις καλύτερες στιγμές του και τον κάνει αιτία του νέου κόσμου. Ο Simberg εξανθρωπίζει τη μετά θάνατο ζωή, αφήνοντάς όμως τον Θάνατο οπτικά ίδιο. Σχεδόν, οπτικά εκτεθειμένο! Όσο και να προσπαθεί ο Θάνατος, όση τρυφερότητα και να δείξει, θα παραμείνει μια αποκρουστική καρικατούρα. Σε όλη την γκροτέσκ ασχήμια του, ο πίνακας φαίνεται να παραπέμπει στον αντίποδα του Χριστιανισμού. Κάτι που αποδίδεται καλύτερα πάλι με μια αρχαία ελληνική ρήση (αυτή τη φορά του Αχιλλέα): καλύτερα δούλος στον επάνω κόσμο, παρά βασιλιάς στον κάτω. Προσωπικά, αυτό ακριβώς νιώθω να μου λέει η απαίσια κεντρική φάτσα που με κοιτάζει στα μάτια. Και φυσικά, δεν είναι καθόλου χριστιανικό.


Ο Κήπος του Θανάτου παραείναι εκκεντρικός, σχεδόν παγανιστικός, αλλά κοσμεί μια εκκλησία. Ένα φυτώριο ψυχών υπονοεί μια δεύτερη "μετά θάνατον γέννηση", σαν απαρχή της μετά θάνατον ζωής. Πως θα είναι αυτή; Τα φυτά-ψυχές, που δεν μοιάζουν με κανένα φυτό στη γη, δείχνουν ότι θα είναι διαφορετική, ότι εκεί ισχύουν άλλοι κανόνες, μια εντελώς διαφορετική αντίληψη. Και (από εδώ ξεκινήσαμε) με βάση την χριστιανική παράδοση, διαφαίνεται μια βαθιά πίστη στην τάξη του Κόσμου. Όλα – είτε τα καταλαβαίνουμε είτε όχι - έχουν τη θέση τους και λειτουργούν (αφήνεται να εννοηθεί) για το καλό μας. Είμαστε προστατευμένοι από μια Τάξη που μας ξεπερνάει. Και τέλος, όση διαφορά υπάρχει μεταξύ λουλουδιών και κηπουρού, τόση υπάρχει μεταξύ Θανάτου και ψυχών. Οι βοηθοί του Θανάτου, παρότι αποκρουστικοί, παραπέμπουν σε αγγέλους. Η ρήση του Αχιλλέα ξαναέρχεται στο μυαλό.

Θρησκευτικά, κεντρική ιδέα του πίνακα φαίνεται να είναι "Τα πάντα εν σοφία και εν αγάπη εποίησε". Όταν όμως ο καλλιτέχνης αφήνει τόσο ελεύθερη τη φαντασία του, όταν φεύγει από τα στιλιζαρισμένα θρησκευτικά πρότυπα που δεν αφήνουν ‘τρύπες’ και αμφιβολίες για το βασικό σενάριο και ιδίως, όταν αφήνεται να παίξει με τη μυθολογία και τον παγανισμό, μπορεί να φτάσει μεν σε μια πανανθρώπινη δήλωση, αλλά διαφορετική από αυτή που επιθυμούσε. Εν τέλει, το σημείο όπου προτιμά να ρίξει άγκυρα όποιος βλέπει τον πίνακα του Simberg, είναι αυτός ο κόσμος. Ο παρών.

Τα συγχαρητήρια ανήκουν στους ιθύνοντες της εκκλησίας του Τάμπερε και στο πλήρωμα, που αποδέχτηκαν, παρόλη την αντισυμβατικότητά του, τον πίνακα - όπως και αρκετούς άλλους. Γιατί πρέπει να ξέρουμε ότι ο Καθεδρικός του Τάμπερε φιλοτεχνήθηκε από δύο κορυφαίους Φινλανδούς καλλιτέχνες (τους Hugo Simberg και Magnus Enckell). Ο τελευταίος ήταν ομοφυλόφιλος – και στην τοιχογραφία με θέμα την Ανάσταση που βρίσκεται πίσω από το ιερό, απεικονίζονται δύο άνδρες να προχωράνε χέρι-χέρι προς τον Κύριο. Κι ας καταρρακώνει η Αγία Γραφή κίναιδους και σοδομιστές. Ίσως εμποτίστηκαν από τον δικό τους Έρωτα – και σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο που θυμίζει ο γειτονικός τους πίνακας, ένιωσαν δικαιωμένοι και ικανοί για έναν καλύτερο κόσμο. Καλύτερο και αυτού των Γραφών.


Αυθεντικός τίτλος: Kuoleman puutarha
Ο πίνακας υπάρχει σε μορφή τοιχογραφίας στον Καθεδρικό Ναό του Τάμπερε (1906, 1,80 Χ 2,30 m) και σαν υδατογραφία στο Ateneum του Ελσίνκι (1896, 16 Χ 17 cm).