Τραγωδία εστί μίμηση πράξεως

...αλλά όχι οποιασδήποτε: πρέπει να είναι σπουδαία, τέλεια κι έχουσα μέγεθος. Ας φανταστούμε λοιπόν μια τραγωδία σε κοσμικά μεγέθη. Ήρωες είναι ο θεός και ο άνθρωπος, χρόνος η ιστορία και χώρος ο κόσμος. Μέσα από την πλοκή και τους διαλόγους θα διαπραγματεύεται μια βασική αντίφαση: ενώ ο θεός επιτάσσει στους πιστούς να βοηθούν τους συνανθρώπους τους, ο ίδιος, με τις πράξεις του, αφήνει να πονάνε αθώοι. Είναι μια αντίφαση που δεν τίθεται στη βάση της πίστης (ο ερωτών μπορεί κάλλιστα να παραμένει πιστός), αλλά της λογικής.

Οι περισσότεροι κάποια στιγμή αναρωτήθηκαν για τη θεία δικαιοσύνη. Για όσους δεν αμφισβήτησαν την ύπαρξη του θεού, ο πόνος δικαιολογείται είτε σαν δοκιμασία της πίστης, είτε σαν τιμωρία. Για κάποιους βέβαια η ενοχή είναι αδύνατη - κλασικό παράδειγμα ένα μικρό παιδί. Δεν θα μπω σε μελοδραματικές περιγραφές (μια σωστή τραγωδία δεν αποβλέπει στο εύκολο δάκρυ) αλλά γίνομαι κατανοητός. Το θέμα είναι: θα αφήναμε, εάν ακολουθούσαμε τις θείες επιταγές, κάποιον αθώο να πονάει; Δεν θα μας τιμωρούσε ο θεός εάν αγνοούσαμε τις επιταγές του; Θεός και άνθρωπος κατ’ εικόνα και ομοίωση – αλλά από την ανάποδη. Το είδωλο κοιτάζει ερευνητικά το πρωτότυπο. Για τον Άνθρωπο, δεν υπάρχει πιο τραγικό πεδίο σύγκρουσης με τον Δημιουργό του από τη λογική.

Δεν χρειάζεται να γράψουμε τέτοια τραγωδία - έχει ήδη γραφεί. Ήρωας είναι το πιο απόλυτο θύμα της μυθολογίας, η Ιώ. (Στην τραγωδία, όπως στη μυθολογία οι ρόλοι είναι απόλυτοι: ο Ισχυρός, το Θύμα, ο Βοηθός, κτλ.). Μοναδικό φταίξιμο της Ιούς ήταν πως την ερωτεύτηκε ο Δίας. Η Ήρα το πήρε είδηση και τη μεταμόρφωσε σε αγελάδα. Ο Δίας την ήθελε ακόμα κι έτσι, και μεταμορφώθηκε σε ταύρο. Τότε η Ήρα της έστειλε μια βοϊδόμυγα που την κυνηγούσε μέχρι τα πέρατα του κόσμου. Το όνομά της έφτασε να σημαίνει ‘αλίμονο’ στα αρχαία, συνώνυμο του ‘ιού’ και ‘ωιμέ’. Τι θα παθαίναμε εμείς εάν κάναμε κάτι παρόμοιο; Οι απόγονοι της Ιούς στις Ικέτιδες του Αισχύλου αναρωτιούνται:

Τι όταν πουλί σπαράξει άλλο πουλί, πώς θα ‘ναι αμόλευτο;

Θα ήταν βαθιά ασέβεια να κρίνουν ως άδικες τις πράξεις του Δία (είπαμε ότι η αμφισβήτηση δεν αγγίζει την πίστη). Ο χορός αναφέρεται σε κάτι που ίσως κάνει ένας θνητός, κρίνοντάς τον με τις επιταγές του Δία.

Πώς μπορεί ένας άνδρας αγνός να λέγεται όταν με τη βία γυναίκα αρπάξει αθέλητά της δίχως να στέργει κι ο γονιός;

Όλοι ξέρουν πως θα τιμωρηθεί:

Μέσα στον Άδη μήτε νεκρός την τιμωρία για τέτοια που' καμεν έργα θα ξεφύγει, διότι άλλος Δίας εκεί στους πεθαμένους τα κρίματα όλα σε στερνή δικάζει κρίση.

Ο Αισχύλος αφήνει εδώ ένα αμείλικτο υπονοούμενο μέσω του χορού: Γιατρέ, θεράπευσε πρώτα τον εαυτό σου! Σφάζει τον Δία με το βαμβάκι. Ποιός θα το περίμενε, τέτοια επιχειρηματολογία από τον πιο θεοσεβούμενο των ποιητών! Να σημειώσουμε ότι ο ‘άλλος Δίας’ είναι πάλι ο ίδιος ο Δίας (ο Πλούτωνας ήταν μια άλλη μορφή του).

Μια άλλη εκδοχή της τραγωδίας υπάρχει στην ιουδαϊκή θρησκεία. Το απόλυτο θύμα εδώ είναι ο Ιώβ (που το όνομά του μαρτυρά μια συγκινητική ετυμολογική σχέση με την Ιώ). Ο θεός της Παλαιάς Διαθήκης κυριολεκτικά παίζει μαζί του για να τον δοκιμάσει. Μάλιστα, μεταξύ άλλων, σκοτώνει με αρρώστιες τα παιδιά του - και κάποιοι θεολόγοι υποστηρίζουν ότι κέρδισαν γιατί θα πάνε στον παράδεισο.

Δεν βρέθηκε κάποιος Μελωδός να γράψει έναν ύμνο για τον Ιώβ σαν τον Αισχύλο: Πώς μπορεί ένας άνθρωπος χριστιανός να λέγεται όταν βασανίζει αθώους; Δεν ξέρω πως θα συμβιβαζόταν αυτή η ιστορία με το κήρυγμα της απόλυτης αγάπης, πάντως ο Χριστός δεν αναφέρθηκε ποτέ στον Ιώβ.

Πίσω στην αρχαία Ελλάδα, η αντίφαση του ‘άδικου θεού’ που άλλα πρεσβεύει στους πιστούς και άλλα πράττει, ως ένα βαθμό ξεπεράστηκε. Σύμφωνα με ένα δεύτερο μύθο η Ιώ τελικά απελευθερώθηκε. Ο Δίας δέχτηκε ότι είχε κάνει λάθος.

Ποιός ήταν τότε που τη δύστυχη, την οιστρομανιασμένη γιάτρεψε και πολυπλάνητην Ιώ;
Αυτός που μέσα στους ατέλειωτους αιώνες βασιλεύει, ο Δίας.

Όταν δεν μπορείς να αλλάξεις την πραγματικότητα, δημιουργείς μια νέα ελπίδα αλλάζοντας το θεό σου. Αν ήμουν αρχαίος και είχα μια μεγάλη ανάγκη, θα ήλπιζα ότι αύριο ο Δίας μπορεί να ξανασκεφτεί κι εμένα.

Ο Gilbert Murray σημειώνει ότι ο Δίας έμεινε στην ιστορία ως ο μόνος από τους κυρίαρχους του κόσμου που διατηρούσε την «ανάμνηση του πόνου» από τότε που μάχονταν για την κυριαρχία του. Είναι ένας θεός που αναγνωρίζει ότι έκανε λάθος.

* * *

«Τραγωδία εστί μίμηση πράξεως» – αυτό είναι κυριολεξία μεταξύ θεών κι ανθρώπων. Οι θεοί ‘δοκιμάζουν’ και ‘τιμωρούν’ τους πιστούς. Διαφορετικά δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε τον ανθρώπινο πόνο. Κι εμείς, στην αδιάφορη καθημερινότητά μας, μάλλον τέτοιους θεούς μιμούμαστε. Ίσως μάλιστα γι’ αυτό τους δημιουργήσαμε έτσι και γι’ αυτό τους δικαιολογούμε.

Ο πόνος συνεχίζει να υπάρχει ανεξάρτητα από τις ιδιότητες που αποδίδουμε στο θείο. Έτσι, ένας θεός που αναγνωρίζει ότι έκανε λάθος και το διορθώνει, δεν θα ανήκε σε έναν κόσμο πιο τέλειο από το δικό μας. Θα ανήκε όμως σε έναν κόσμο πιο ανθρώπινο. Έναν κόσμο λιγότερο απόλυτο, πιο λογικό (ναι, η λογική είναι πολύ ανθρώπινη). Και αν έκανα κάποια μακρινή ευχή, ίσως ηθικοπλαστική, θα αφορούσε μια «μίμηση πράξεως» ενός τέτοιου θεού, που αναγνωρίζει τα λάθη του. Έτσι θα ελαττώναμε την τραγικότητα της καθημερινής μας περιπέτειας. Θα ήταν μια πιο επιθυμητή κατ’ εικόνα και ομοίωση.

Και έτσι, θα περνούσαμε την κάθαρση της κοσμικής τραγωδίας, ίσως πιο τρωτοί, αλλά ανανεωμένοι και μαζί. Ο θεός μας κι εμείς, επιτέλους, δίπλα-δίπλα.